“Quran nivîsarên orjînal – ya heman zimanî, heman herfan û heman ezberê ye. Tê de şîroveyan mirovan yan jî wergera xerab nîn e… Hûn li ku dera dinyayê li kîjan kopiya Quranê binêrin, min ne bawer e hûn di navbera wan de cudahiyekê bibînin.”
Hevalekî ji min re ev not şand. Wî nivîsara Qurana Pîroz bi nivîsara Încîlê/Pirtûka Pîroz re dabû ber hev. Bîst û çar hezar nivîsarên antîk ên Încîlê hene û di wan de guherînên biçûk hene, ew jî tenê cudahiya çend peyvan e. Tema û fikir wekî xwe mane di wan hemû 24000 nivîsaran de, temaya berdêldayîna Îsa Mesîh a bi mirin û vejîna xwe jî di nav de, lê çawa ku li jorê jî hatiye gotin gelek caran tê îdiakirin ku di Quranê de varyant nîn in. Ev yek wekî raseriya Quranê ya di ser Încîlê û wekî delîleke parastina wê ya mûcîzewî tê dîtin. Lê gelo hedîs li ser pêkhatin û berhevkirina Quranê ji me re çi dibêjin?
Ji Pêxemberan heta Xelîfeyan Pêkhatina Quranê
Omer bîn Xatab dibêje:
Min bihîst ku Hîşam bîn Hakîm bîn Hîzam Sureya Furqanê bi awayekî cudatir ji ya min xwend. Resûlê Xwedê ew (bi awayekî cudatir) hînî min kiribû. Lewma min xwest ku ez bi wî re şer bikim (di ser nimêjê de) lê ez sekinîm heta ku ew nimêja xwe biqedîne, piştre min ew bi berstûka wî girê da, min pê girt û ew bir cem Resûlê Xwedê û jê re got, ‘Min bihîst ku wî Sureya Furqanê bi awayê ku te hîn kiribû cudatir xwend.” Pêxember ferman da min ku ez Hîşam berdim û ji wî xwest ku wê sureyê bixwîne. Dema ku wî ew xwend, Resûlê Xwedê got, “Ew bi wî awayî hatiye wehiykirin.” Quran bi heft awayên cuda hatiye wehiykirin, lewma ew awayê wê ji te re hêsantir be, bi wî awayî bixwîne.”
Sahîh-î Buxarî 2419: Pirtûk 44, Hedîs 9
Îbn Mesûd dibêje:
Min kesekî ku Ayeteke Quranê bi awayekî cuda dixwend bihîst û min bihîstibû ku Pêxember heman Ayet bi awayekî din xwendibû. Lewma min ew kes bir cem Pêxember û jê re got, lê min îşareta qebûlnekirinê ya li ser rûyê wî dît û wî piştre got, “Hûn her du jî rast in, xwe ji hev cuda nebînin, ji ber ku miletên berê yên ku xwe ji hev cuda dîtine, helak bûne.”
Sahîh-î Buxarî 3476: Pirtûk 60, Hedîs 143
Ev her du hedîs bi awayekî zelal dibêjin dema ku Pexember Mihemed (AS) sax bû, çend varyantên Quranê dihatin xwendin û ew ji aliyê Mihemed (AS) ve dihatin qebûlkirin. Îcar piştî mirina wî çi bû?
Ebû Bekir û Quran
Zeyd bîn Sabît dibêje:
Ebû Bekîr Sidîq gazî min kir piştî ku gelê Yamamayê hate kuştin (yanî hin sehabeyên Pêxember ên ku li hemberî Museylîmeyê şer dikirin). (Ez çûm cem wî) û min dît ku Omer bîn Xetab li ba wî rûdine. Ebû Bekir piştre (ji min re) got, “Omer hate cem min û got: “Gelek windahiyên giran çêbûne di nav hafizên (yanî ew ên ku Quranê ji ber dizanin) Quranê de di roja Şerê Yamamayê de û ditirsim ku bêtir windahî çêbin ji hafizan di qadên din ên şer de, hingê beşeke mezin a Quranê dibe ku winda bibe. Ji ber vê yekê ez pêşniyar dikim, tu (Ebû Bekir) fermanê bidî ku Quran were komkirin. “Tiştekî ku Resûlê Xwedê nekiriye, tê çawa bikî?”, min ji Omer re got. Omer got, “Bi destûra Xwedê ev projeyeke baş e.” Omer bi min re nîqaş domand ji bo ku ez teklîfa wî qebûl bikim, heta ku Xwedê singa min ji bo wê vekir û min başiya di fikrê de ya ku Omer fêm kiribû fêm kir.” Piştre Ebû Bekir (ji min re) got, ‘Tu xortekî biaqil î û tu gumana me li ser te nîn e û tu yê Wehiya Pîroz a ku ji bo Resûlê Xwedê (ﷺ) hatiye şandin binivîsî. Divê tu li Quranê (nivîsarên parçe parçe) bigerî û wê berhev bikî di nava yek pirtûkê de.” Weleh heke wan li min ferman bikira ku ez çiyayekî ji cihê wî bileqînim, ew ê ji min re girantir nehata ji wê fermana berhevkirina Quranê.
Piştre min ji Ebû Bekir re got, “Hûn ê çawa tiştekî ku Resûlê Xwedê (ﷺ) nekiriye bikin?” Ebû Bekir bersiv da, “Bi destûra Xwedê, ew projeyeke baş e.” Ebû Bekir bi min re nîqaş domand ji bo ku ez fikra wî qebûl bikim heta Xwedê singa min vekir ji bo tiştê ku Wî singa Ebû Bekir û Omer vekiribû. Îcar min dest bi lêgerîna Quranê û berhevkirina wê kir ji (tiştên ku ew li ser hatibû nivîsandin) pelên xurmeyê, kevirên spî yên tenik û her wiha min ew ji zilamên ku ew ji ber dizanîn berhev kir. Min ayeta dawî ya Sureya Tewbeyê li ba Ebû Eyûb Ensarî peyda kir, min ji xeynî wî ew li cem tu kesê din nedît. Ayet ev e: Sond be, Pêxemberek (Mihemed) ji nav we ji bo we hatiye ku zehmetkêşiya we li ser wî giran e, li ser rasterêkirina we rijd e… (heta dawiya Sureya Tewbeyê 9:128-129). Piştre hemû destnivîsarên (kopiyên) Quranê li ba Ebû Bekir man heta ew mir, piştre ew li ba Omer man heta dawiya emrê wî û piştre li ba Hafsayê, keça Omer man.
Sahîh-î Buxarî 4986: Pirtûk 66, Hedîs 8
Ev di dema xelîfetiya Ebû Bekir de bû ku rasterast piştî Mihemed (AS) hatibû. Ew ji me re dibêje ku Mihemed (AS) tu carî Quran berhev nekiriye wekî nivîsareke standard yan jî wî ji tu kesî re negotiye ku divê tiştekî wisa were kirin. Piştî ku gelek hafizên ku Quran ji ber dizanîn di şer de hatin kuştin, Ebû Bekir û Omer (bû xelîfeyê duyemîn) Zeyd qayîl dikin ku dest bi berhevkirina Quranekê bike ji çavkaniyên cur bi cur. Zeyd serê pêşîn bêdil e, ji ber ku Mihemed (AS) tu carî negotibû pêwîstî bi nivîsareke standardkirî heye. Ew bi çend sehabeyên xwe ewle bû ku Quranê hînî şopînerên xwe bikin çawa ku hedîsa li jêrê ji me re dibêje.
Masriq dibêje:
Abdullah bîn Amr behsa Abdullah bîn Mesûd kir û got, “Ez ê tu carî ji wî zilamî hez nekim, ji ber ku min bihîst Pêxember (ﷺ) got, ‘Quranê ji çar kesan hîn bibin: Abdullah bîn Mesûd, Selîm, Mu’adh û Ubey bîn Ka’b.’”
: Pirtûk 66, Hedîs 21
Her wiha piştî mirina Pêxember (AS) nelihevî derket di navbera sehabeyan de ji ber van varyantên cur bi cur ên xwendina Quranê. Hedîsa li jêrê behsa neliheviya li ser Sureya Leylê 92:1-3 dike.
Îbrahîm dibêje:
Hevalên Abdullah (bîn Mesûd) hatin cem Ebû Darda, (berî ew werin mala wî), ew li wan li wan geriya û ew dîtin. Piştre wî ji wan pirsî: ‘Ji nav we kî dikare Quranê bi qasî Abdullah xweş bixwîne? Wan bersiv da û got, “Em hemû.” Wî pirsî, “Ji nav we kî dikare Quranê ji ber bixwîne?” Wan Alqama nîşan da. Piştre wî ji Alqama pirsî: “Abdullah bîn Mesûd Sureya Leylê (Şev) çawa xwend?” Alqama got: Bi awayê ‘Bi mêr û jinan.’ Ebû Darda got, “Ez şahid im ku Pêxember ew bi wî awayî xwend, lê ev mirov dixwazin ez wê bi vî awayî bixwînim. –‘Bi Yê ku mêr û jin afirandine.’, Û bi Xwedê ez ê nedim pey wan.”
: Vol. 6, Pirtûk 60, Hedîs 468
Di roja me de du xwendinên Sureya Leylê 92:3 ya Quranê hene. Bi awayekî balkêş Abdullahê ku ji yek ji wan hafizan bû ku bi taybetî ji aliyê Pêxember Mihemed (AS) ve wekî otorîteyekî xwendina Quranê hatiye bilêvkirin, lê Ebû Darda xwendineke cuda bi kar tîne ji bo vê ayetê û wî dil nîn e bide pey yên din.
Hedîsa li jêrê nîşan dide ku tevahiya herêma alema Îslamê didin pey xwendinên Quranê yên cuda; her wiha ji xwendina kesekî dikarîbû were derxistin bê ew ji ku derê hatiye. Di vê rewşa li jêrê de, Iraqiyên Kufayê ji bo xwendina Sureya 92:1-3’yan didan pey xwendina Abdullah bîn Mesûd.
Alqama dibêje:
Min Ebû Darda dît û wî ji min re got: Tu ji kîjan welatî yî? Min got: Ez ji gelê Iraqê me. Wî dîsa ji min re got: Tu ji kîjan bajarî yî? Min lê vegerand û got: Ji Kufayê. Wî dîsa ji min re got: Tu Quranê li gorî xwendina Abdullah bîn Mesûd dixwînî? Min got: Belê. Wî got: Vê ayetê bixwîne (Sond bi şevê dema bi tarîtiya xwe erdê dinixumîne). Îcar min ew xwend. (Sond bi şevê dema bi tarîtiya xwe erdê dinixumîne, bi rojê gava ronî dibe, bi Xwedayê ku mêr û jin afirandine). Ew keniya û got: Min bihîst ku Resûlê Xwedê (ﷺ) bi vî awayî dixwîne.
: Pirtûk 6, Hedîs 346
Îbn Ebas dibêje:
Omer got, Ubey di nav me de yê herî baş bû ji xwedina Quranê re, lê me dev ji hin xwendinên wî berda.’ Ubey dibêje, ‘ Min ew ji devê Resûlê Xwedê (ﷺ) girtibû û ez ê ji bo tu tiştî dev ji wê bernedim.” Lê Xwedê got: “Em tu Wehiyên me betal nakin yan jî nahêlin ku werin jibîrkirin, Em tiştekî ji wan baştir an jî wekî wan dixin şûna wan.” 2.106
: Pirtûk 66, Hadîs 27
Digel ku Ubey wekî hafizekî Quranê yê herî baş dihat hesibandin (Ew yek ji wan kesan bû ku Mihemed (AS) navê wî dabû), kesên din ên di nav civakê de dev ji hin xwendinên wî berdabû. Neliheviyek derketibû li ser bê çi wê re betalkirin û çi wê neyê betalkirin. Neliheviya li ser varyantên xwendinan û betalkirina hinekan bûbû sedema bêhntengî û giraniyan. Em di hedîsa li jêrê de dibînin bê ev problem çawa çareser bûye.
Xelîfa Osman û Quran
Anas bîn Malîk dibêje:
Huzeyfe bîn Yeman derket pêşberî Osman. Di dema şerê fethkirina Ermenistan û Iraqê de di navbera gelê Iraqê û Şamê de nelihevî derketibû. Ji ber ku (gelê Şamê û Iraqê) Quran bi awayê cuda dixwendin, ew ketibû nav endîşeyê, ji ber vê yekê wî ji Osman re got: ‘Ey emîrê bawermendan! Hêj ku ev milet neketiye nav îxtilafê li ser xwendina Pirtûkê (Quranê) wekî ku Cihû û Xiristiyanan wan berê kiriye, wan xelas bike.” Li ser vê yekê Hz. Osman ji Hafsayê re peyamekê dişîne û dibêje, “Nivîsarên Quranê ji me re bişîne da ku em nivîsarên Quranê di nusxeyeke bêqisûr de kom bikin û wê îadeyî te bikin.” Hafsa ew ji Osman re şandin. Osman piştre ferman da Zeyd bîn Sabît, Abdullah bîn Zubeyr, Saîd bîn As û Abdurrahman bîn Harîs bîn Hîşam ku destnivîsaran bi awayekî bêqisûr zêde bikin. Osman ji sê endamên komîsyonê yên Qureyşî re got, “Heke hûn bi Zeyd bîn Sabît re li ser hin xalên di Quranê de li hev nekin, wê bi zarayê Qureyşî binivîsin, ji ber ku Quran bi zimanê wan daketiye xwarê.” Wan jî wisa kir û piştî ku wan gelek kopî derxistin, Osman destnivîsarên orjînal li Hafsayê vegerandin. Osman ji her herêmeke Misilmanan re yek ji wan nusxeyên ku hatibûn kopîkirin şand û ferman da ku hemû nusxayên din ên Quranê, çi yên parçe parçe çi yên tam werin şewitandin.
Pirtûk 66, Hedîs 9
Ji ber vê yekê varyantên Quranê nîn in îro. Ne ji ber ku pêxember Mihemed (AS) bi tenê yek varyanteke Quranê girt yan jî bi tenê yek xwend (wî heft heb bi kar dianîn), her wiha ne ji ber ku wî Quran di yek nusxeyê de kom kir. Wî wisa nekir. A rast, heke hûn di sinetan de li ‘xwendinên cuda’ bigerin, hûn ê 61 hedîsî bibînin ku li ser xwendinên cuda yên Quranê nîqaş dikin. Qurana îro bêvaryant e, ji ber ku Osman (3. xelîfe) ji xwendinan yek girt, sererast kir û hemû nusxeyên din jî şewitandin. Hedîsa li jêrê nîşan dide bê ew sererastkirin di Qurana îro de çawa mane.
Bîn Ebas dibêje:
Omer got, “Ez ditirsim piştî ku demeke dirêj derbas bû, mirov bibêjin, “Em Ayetên li ser Recmê (mirina bi kevirkirinê) nabînin di Pirtûka Pîroz de,” û wekî encam ew ji rê derkevin û ferzên ku Xwedê ferman kirine, terk bikin. Binêrin! Ez dibêjim kesê ku sûcê têkiliya cinsî ya qedexe bike, heke ew zewicandî be û sûcê wî hatibe ispatkirin ji aliyê şahidan ve yan jî bi hemîletî û îtîrafkirinê sûcê wî derkeve holê, ew ê were recmkirin.” Suyan lê zêde kir û got, “Min ew vegotin bi vî awayî ji ber kiribû.” Omer got, “Helbet Resûlê Xwedê (ﷺ) cezayê Recmê dida û piştî wî me jî ew ceza da.”
Sahîh-î Buxarî 6829 : Pirtûk 86, Hedîs 56
Bîn Ebas dibêje:
… Xwedê Mihemed bi Rastiyê şand û Pirtûka Pîroz jê re aşkera kiriye û di nav wan tiştên ku Xwedê aşkera kirine de, Ayeta Recmê (kevirkirina kesên (jin û mêr) zewicandî yên ku dikevin têkiliya cinsî ya qedexe) hebû û me ew Ayet xwend û ew fêm kir û ji ber kir. Resûlê Xwedê (ﷺ) cezayê kevirkirinê da û me jî wisa kir piştî wî…
Buxarî Pirtûk 86, Hedîs 57
Di Qurana îro de li ser kevirkirina (Recma) ji bo zînayê ayet nîn e. Ew wisa hat sererastkirin.
Îbn Zubeyr dibêje: Min ji Osman re got, “Ev ayeta di Sureya Beqereyê de, “Ew mêrên ku dimirin û li dûv xwe jinebiyan bihêlin, bila wesiyet bikin ku heta salekê ew jinên wan di malên wan de bikarin jiyana xwe bidomînin.” ji aliyê Ayeteke din ve hatiye betalkirin. Nexwe tu çima wê dinivîsî (di Quranê de)?” Osman got. “Dest nedinê, ji ber ku ez ê tu tiştê wê (yanî Quranê) neguherînim ji xweseriya wê.”
: Cild. 6, Pirtûk 60, Hedîs 60
Em li vir neliheviya di navbera Osman û Îbn Zubeyîr de dibînin li ser hiştin yan nehiştina ayetekê ya di Quranê de. Osman bi ya xwe dike û ji ber vê yekê ew ayet heye di Qurana îro de. Lê li ser wê yekê nelihevî heye.
Osman û Pêvajoya ji bo Sureya 9’an (ya Tewbeyê)
Osman îbn Affan dibêje:
Yezîd Farisî got: Min bihîst ku Îbn Ebas dibêje: Min ji Osman îbn Affan pirsî: Çima te (Sureya) Tewbeyê ya ku aîdî (sureyên) mî’înê ye (di wan de sed heb ayet hene) û (Sureya) Enfalê ya ku aîdî (sureyên) mathaniyê ye xist kategoriya Seb’ut Tiwalê (sure yan jî beşên pêşî yên dirêj ên Quranê) û te “Bi navê Xwedê yê Dilovan û Dilovîn” nenivîsî di navbera wan de?
Osman bersiv da: Dema ku ayetên Quranê ji Pêxember re (ﷺ) hatin wehiykirin, wî gazî yekî kir da ku wan binivîse ji bo wî û jê re got: Vê ayetê bixe sureya ku behsa filan û bêvan tiştî tê de tê kirin; piştî ku çend ayetên din jî hatin wehiykirin, wî dîsa heman tişt gotin (li ser wan). (Sureya) Enfalê sureya yekemîn e ku li Medîneyê hatiye wehiykirin û (Sureya) Tewbeyê ya herî dawî ye di Quranê de ku hatiye wehiykirin, her wiha naveroka wê dişibê yên di Enfalê de, min ji ber vê yekê got ew beşek ji yên Enfalê ye. Ji ber vê yekê min ew xistin kategoriya Seb’ut Tiwalê (heft sureyên dirêj) û min “Bi navê Xwedayê Dilovan û Dilovîn” nenivîsî di navbera wan de.
: Pirtûk 2, Hedîs 396
Sure 9 (Tewbe yan Barah) tekane Sure ye di Quranê de ku bi “Bi navê Xwedayê Dilovan û Dilovîn” dest pê nake. Hedîs rave dike bê çima. Osman digot qey Sure 9 beşek ji Sureya 8’an e ji ber ku naveroka wan wekî hev bû. Ji lêpirsînê em dikarin bibînin ku ew bûye sedema gengeşiyan di navbera civaka Misilmanan a berê de. Hedîsa di dorê de berteka sehabeyekî ye ku ji Qurana Osman re nîşan dide.
Abdullah (bîn Mesûd) ragihand (ku wî ji sehabeyên xwe re gotiye ku nusxeyên xwe yên Quranê veşêrin) û got:
Her kî tiştekî vedişêre, ew ê di roja Qiyametê de wî tiştê ku veşartiye bîne û piştre wiha got: Piştî xwedina kê ya Quranê, hûn li min ferman dikin ku ez Quranê bixwînim? A rast min ji heftê beşên Quranê bêtir li pêşberî Resûlê Xwedê (ﷺ) xwendine û eshabên Resûlê Xwedê (ﷺ) dizanin ku ez (ji wan hemûyan) Quranê ji wan baştir dizanim, her wiha heke min bizaniya ku yekî ku ji min baştir dizane heye, helbet ez ê biçûma cem wî. Şaqîq got: Ez di nav koma sehabeyên Mihemed (ﷺ) de rûniştim, lê min nebihîst ku tu kesî ev (yanî xwendina wî) red kiriye û tê de xeletî dîtiye.
Sahîh-î Muslîm 2462: Pirtûk 44, Hedîs162
Çend tiştên ku bi ber çavan dikevin:
- Abdullah bîn Mesûd ji şopînerên xwe re dibêje Quranên xwe veşêrin ji ber hin sedeman.
- Wer dixuye ku wî ferman girtiye ji kesekî ji bo ku xwendineke cuda bi kar bîne. Ev wekî referansekê tê fêmkirin ji bo dema Osman a ku versiyona xwe ya Quranê standardîze kir.
- Îtiraza Îbn Mesûd a li ser guherandina xwendina wî ya Quranê ev bû: Ez (Mesûd) baştir bi Pirtûkê dizanim
- Şaqîq gotiye ku Sehabeyên Mihemed îtiraz nekirine ji Mesûd re.
Versiyonên nivîsarên Qurana îro
Piştî çapa Osman, varyantên xwendinê hê jî hebûn. A rast, wer dixuye ku piştî Pêxember (AS) di sedsala 4. de vegerek çêdibe li xwendinên cur bi cur. Digel ku di nav Ereban de piraniya xwendina nivîsarî li ser Hafsê (yan jî Hofs) ye, bi piranî li Afrikaya Bakur Warş tê bikaranîn û li Afrîkaya Rojava jî Durî bi piranî tê bikaranîn û yên din jî hene. Cudahiyên di navbera van xwendinan de bi piranî di nivîsandinê de û di hin guhartoyên biçûk ên peyvan de ye, bi piranî ew tu bandorê li ser wateyê nake, lê hin cudahî hene ku bandorê li ser wateyê jî dikin di konteksa demî de, lê ew bandorê li fikra giştî nakin.
Yanî tercîhek heye bê kîjan versiyona Quranê wê were bikaranîn.
Em hîn bûn ku di xwendinên Erebî yên Qurana îro de varyant hene û her wiha piştî mirina pêxember Mihemed (AS) ew di pêvajoya sererastkirin û hilbijartinê re derbas bûye. Sedema ku varyantên wisa piçûk hene di nivîsarên Qurana îro de ew e ku hemû varyantên nivîsarên wê yên din hatine şewitandin di wê demê de. Sedema ku nîşeyên alternatîf ên xwendinê nîn in ne ew e ku xwendinên alternatîf nîn in, sedem ew e ku ew hatine îmhakirin. Osman dibe ku xwendineke baş a Quranê pêk anîbe, lê ew bi tenê ne yek bû û ew jî bêyî gengeşî nehate çêkirin. Ji ber vê yekê fikra berbelav a ku dibêje Quran, “nivîsara orjînal e, zimanê wê, herfên wê û ezberên wê wekî xwe mane û tu şîroveya mirovan tê nîn e” ne rast e. Digel ku Încîl û Quran xwedî varyantên xwendinê ne, her du jî xwedî nivîsarên xurt in ku ji wan re dibin delîl ku nivîsarên wan ên îro nêzîkî yên orjînal in. Her du jî dikarin nimûneyeke pêbawer a orjînalên xwe bidin me. Gelek kes hatine dûr xistin ji lêkolînkirin û fêmkirina peyama Pirtûkan bi rêzgirtineke nepêwîst a ji bo awayê parastina Quranê û biçûkxistineke nepêwîst a ji bo awayê parastina Încîlê. Em bêtir bala xwe bidin ser fêmkirina Pirtûkan wê çêtir be. Sedema pêşî ya ku ew hatine dayîn jî ev e. A herî baş ew e ku bi Adem were destpêkirin.